Η χαρά του να είσαι ηλίθιος

Κοιτούσα πρόσφατα κάποια videάκια στο εσύ-σωλήνα (παιδί τού), και θυμήθηκα τον μάγιστρο της ψυχολογίας και του υποσυνείδητου, Derren Brown. Συνοψίζοντας, σε αντίθεση με μάγους και illusionists της σειράς, ο Brown δεν ξεγελά τις αισθήσεις μας αλλά το μυαλό μας. Μπορεί να σε πείσει τι ήθελες για τα γενεθλιά σου και να σε κάνει να ξεχάσεις τι πραγματικά ήθελες ή να αγοράσει κάτι χρησιμοποιώντας λευκά χαρτάκια αντί για χαρτονομίσματα ή ακόμη να προβλέψει -ή να σε χειραγωγήσει- που έχεις βάλει τη σφαίρα σε ένα περίστροφο (ίσως το πιο γνωστό του κόλπο). Το εντυπωσιακό στα νούμερά του είναι φυσικά η τρομακτική αποκάλυψη της πλαστικότητας και της ευπείθειας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η επιτυχία του έγκειται στην βαθιά πεποίθηση που έχει χτίσει ο εγωισμός του καθενός μας πως όχι μόνο δεν ξεγελιόμαστε, αλλά και πως ο εγκέφαλος μας είναι πιο αξιόπιστος και από τις αισθήσεις μας (παρόλω τα αναρίθμητα καθημερινά παραδείγματα του εναντίου). Το prestige όμως δεν κρύβεται στην απουσία μηχανικών κατασκευών (πολύπλοκων ή μη) ή σε κουρτίνες αλλά στη χρήση απλών καθημερινών στοιχείων ως οπτικοακουστικά μέσα για να επιτύγχουν τα κόλπα. Για παράδειγμα είχε προβλέψει με εφιαλτική ακρίβεια τι θα σχεδίαζαν 2 διαφημιστές έχοντας τοποθετήσει έξυπνα τα οπτικά μέσα -τα οποία τελικά προέκυψαν στο τελικό σχέδιο- στη διαδρομή τους προς το γραφείο που θα έκαναν την άσκηση αλλά και μέσα σε αυτό. Βέβαια, υπάρχει κι ένα άλλο χαρακτηριστικό σε αυτά τα έντεχνα τρικ. Ο χρόνος, ο οποίος πάντα είναι πολύ μικρός, επίτηδες έτσι ώστε να υπάρξει η στιγμιαία, ενστικτώδης αντίδραση, αυτό που λέμε 'το πρώτο πράμα που έρχεται στο κεφάλι σου'. Ο μπαξές του από πιθανές τεχνικές είναι πλούσιος με τη χρήση μεθόδων όπως η NLP (neuro-linguistic programming) και η αυθυποβολή, αλλά συνήθως προτιμά να παραπλανήσει το θεατή γύρω από την 'εξήγηση' για να μεγιστοποιήσει το θέαμα. Περισσότερα για το Derren Brown, βρείτε μόνοι σας. Άμα βαριέστε, δείτε στα 4 πρώτα επεισόδια των Star Wars τον Obi Wan Kenobi να κάνει τα ίδια κόλπα με τη δύναμη της ... δύναμης.

Γιατί τα αναφέρω όλα αυτά; Πρώτον γιατί είμαι κουρασμένος από τη διπλωματική. Δεύτερον, επειδή πολύ εύκολα ξεχνιέμαι και ξεχνάω ένα από τα βασικότερα εργαλεία του καταναλωτισμού, τη διαφήμιση. Τρίτον διότι βαίνομεν πρός εκλογάς. Τέταρτον γιατί μου αρέσουν οι ταινίες. Άσχετο.
Οι γενικοί αφορισμοί του χώρου της διαφήμισης είναι εύκολοι και πολλές φορές σωστοί. Οι διαφημίσεις είναι φθηνές, συχνά εκνευριστικές, και συνήθως σε πείθουν να αγοράσεις πράματα τελείως άχρηστα αντί να ασχοληθείς με άλλα πολύ πιο χρήσιμα και ενίοτε ευχάριστα. Εξυπηρετούν μια αγορά πολυτέλειας και αφθονίας, αλόγιστου καταναλωτισμού και πολύ συχνά ψυχικού καταναγκασμού. Άλλωστε ο καταναλωτισμός, κόρη του εμπορίου και μάνα της παγκοσμιοποίησης, ήταν αυτός που γκρέμισε τα νοερά (αλλά όχι τα υπαρκτά) ταξικά σύνορα κι όρισε καινούρια, αυτά της ψυχολογίας. Από τους ευγενείς έχουμε φθάσει στους ηθοποιούς, από τους μεταλλειορύχους στα φρικιά, από τους αγρότες στους παχύσαρκους και από τους ιππότες στους executives, ενώ τα πραγματικά κέντρα εξουσίας παραμένουν ακόμα πιο απόμακρα και άκριτα. Άμα δεν ταιριάζεις στο καταναλωτικό καλούπι είσαι προβληματικός, ελλιπής, αντικοινωνικός, περίεργος και αποτελείς μέρος μιας σιωπηρής μειοψηφίας της οποίας η έκταση δεν είναι ποτέ γνωστή. Η διαφήμιση είναι ο φορέας και αγωγός της πολιτιστικής κληρονομιάς αυτής της κοινωνικής διακριτοποίησης, μεταφέροντας μυνήματα, δίνοντας το ρυθμό της αγορά με το ταμπούρλο της, προγραματίζοντάς μας τι να αγοράσουμε, που, πότε, πως και το σημαντικότερο, γιατί. Δεν είναι ο μεγάλος δάσκαλος ή ο χειραγωγός, αλλά ένας ζοφερός μαγικός καθρέφτης που σου λέει ψέμματα και που καλύπτει κενά, άλλα υπαρκτά κι άλλα ανύπαρκτα.
Η διαφήμιση είναι απόδειξη πως παρόλο τα ανθρώπινα επιτεύματα, δεν είμαστε και πολύ πιο έξυπνοι από το σκυλί του Pavlov. Συνδιάζουμε καταστάσεις, περιστάσεις, σκηνικά ακόμα και συναισθήματα με το οπτικοακουστικό μύνημα και ελπίζουμε πως με την απόκτηση του διαφημιζόμενου αντικειμένου θα αποκτήσουμε αυτόματα και αυτά που μας 'λείπουν'. Επιπλέουμε ρηχά στην επιφάνεια της συμπτωματολογίας, με σωσίβιο μια αλυσίδα από ψέματα, αυτά που μας λένε και αυτά που λέμε στον εαυτό μας. Γιατί όταν αρχίζουν και ξεθωριάζουν τα πρώτα, το εγώ μας πρέπει να επιβιώσει κάπως. Η επίτευξη των παραπάνω βασίζεται στη μαζικότητα της εκπομπής αλλά και σε ψυχολογικές τεχνικές, σαν κι αυτές του Brown, από τις πιο απλές στις πιο σύνθετες που δεν γίνονται αντιληπτές. Ένα καλό παράδειγμα είναι οι διαφημίσεις της Apple με το λευκό φόντο, την φαιδρή μουσικούλα και τους σύντομους μονολόγους. Η προδιάθεση η οποία εντυπώνεται είναι πως δεν πρόκειται για διαφήμιση (ο λευκός φόντος παραπέμπει σε γαλήνια πνευματική κατάσταση και στη λογική) αλλά για ένα μικρό ανεκδοτάκι το οποίο θέλει να σε διασκεδάσει αντί να σε κουράσει με τις υπερφίαλες φιλοδοξίες του τμήματος marketing. Η βασική ιδέα είναι πως τα προϊόντα της Apple σε κάνουν ευτυχή(!!) αλλά και πως εσύ, ο θεατής, δεν είσαι κανένας ηλίθιος ο οποίος θα πιστεί από μια διαφήμιση, αλλά ένας έξυπνος και αυτάρκης (αν όχι αυτάρεσκος) άνθρωπος ο οποίος θα αποφασίσει μόνος του ήρεμα και ώριμα. Μαντέψτε όμως τώρα τι gadgets έχουν οι σοβαροί, έξυπνοι hip και ώριμοι άνθρωποι; Μα φυσικά Apple.... Άλλο παράδειγμα είναι οι νέες διαφημίσεις της Coca-ψώλα (συγνώμη παρασύρθηκα) οι οποίες είναι σχετικά ωμές στη τεχνική τους. Από τη μια, για αδιευκρίνηστους λόγους, ο ναζιστικός χαιρετισμός του υψωμένου χεριού προβάλλεται συνεχώς, κι από την άλλη το slogan 'Η ζωή έχει τη γεύση που της δίνεις, τη γεύση Coca-Cola' ('The Coke Side of Life'). Εμφανής λοιπόν η αντιπαραβολή του μαζικού (τα υψωμένα χέρια, που είσαι ρε Goebels να δεις τα παιδιά σου) και από την άλλη του εξατομικευμένου, πως δηλαδή εσύ ορίζεις τη ζωή του (και τη γεύση της φυσικά φυσικά...), αλλά μονάχα σαν μέρος ενός συνόλου και μονάχα πίνοντας κόκα-ψώλα. Άμα πίνετε απλή γκαζόζα είστε κουμουνιστής και δεν το ξέρετε. Το αστείο φυσικά είναι πως η διαφήμιση και το marketing προστατεύουν ως κόρη οφθαλμού το περιθωροποιημένο, το διαφορετικό, το παράξενο, την μειοψηφία, και ιδιαίτερα. Άμα δεν γουστάρεις το σύστημα, μην αντισταθείς, πάρε καλύτερα μια μπλούζα του Τσε Γκεβάρα να είσαι μέσα στα κόλπα όπως ο Καρατζαφέρης. Ακού τη μουσική άλλων παράξενων (punk on) και θαύμασε τον εαυτό σου και τη διαφορετικότητα σου, την ανεξάρτητη προσωπικότητά σου. Όπως λέμε εμείς οι ρεβιζιόνες αριστεροί, 'η διαφορές μας ενώνουν'. Οι αριστεροί το ονειρεύονται, ο καπιταλισμός το έχει κάνει πραγματικότητα. Για όλους έχει το μαγαζί και δικαίως άλλωστε.
Αυτό το καιρό λοιπόν το μαγαζί πουλάει κόμματα, ιδεολογίες, και πάνω από όλα ρουσφέτια, μίζες και κονόμα. Η οικολογία προσφέρεται bonus σε άτομα με υπερβολικά βραχυπρόθεσμη μνήμη. Και ερωτώ προτού συνεχίσω τη φλυαρία: ποιά η διαφορά μεταξύ ενός μελισσιού και της Ελλάδας. Ιδού: Στο πρώτο μπορεί να μην την εκλέγεις τη βασίλισσα αλλά τουλάχιστον την πηδάς, στην Ελλάδα τους εκλέγεις και σε πηδάνε. Και αλλού βέβαια, αλλά στην Ελλάδα το γουστάρουμε. Πολιτικά και πολιτειακά, έχουμε αναπτύξει μια πέτσα τόσο χοντρή που κάνει το bacon να θυμίζει την Kate Moss, μια αναισθησία που κάνει την μεθαδόνη πιο αθώα και από τη νικοτίνη, μια σχιζοφρένεια που κάνει τον Norman Bates του Psycho πιο λογικό κι από το Πυθαγόρειο θεώρημα. Δεν είναι τυχαίο που το άκυρο, το λευκό και η αποχή πέφτει σύννεφο. Κι εγώ, πριν αποκτήσω το δικαίωμα του εκλέγειν, πίστευα πως μέχρι να πέσουν τα δόντια μου θα έριχνα λευκό. Βέβαια έκτοτε αναθεώρησα, απαλλάχτηκα από το μηδενιστικό κυνικό προσωπείο μου, και υιοθέτησα την trendy ταυτότητα του εναλλακτικού, του ιδεολογικά ανεξάρτητου, αλλά και του πολιτικά συμβαστικού. Τα πειστήριά μου τα έδωσα το 2004, δεν ψήφισα ελέω σπουδών, αλλά θυμάμαι χαρακτηριστικά που θεωρούσα άτοπο και αδόκιμο να προσμετρώνται τα λευκά στην κατανομή. Μου άρεσε ιδιαίτερα το λογοπαίγνιο της 'λευκής Βουλής' όπως και η λογική την οποία είχα συκροτήσει η οποία επίτασσε την συμμετοχή ακόμα και την ύστατη στιγμή, ακόμα και σε ένα σύστημα και μια διαδικασία με την οποία δεν συμφωνείς. Μπορεί να έκανα και λάθος.
Το να ρίχνεις συνειδητά λευκό-άκυρο-απών είναι μια αξιοπρεπής επιλογή σίγουρα, αλλά από την άλλη δεν είναι χρήσιμη. Η 'νίκη της αποχής' κι άλλα τέτοια τετριμμένα δεν πέρνανε κανένα μύνημα στους καρεκλοκένταυρους και δεν επηρρεάζουν το πολιτικό σκηνικό παρά στο ελάχιστο. Αντιθέτως εξυπηρετούν το εξουσιαστικό πολιτικό στερέωμα του δικομματικού διαλόγου και της μονοκομματικής πλειοψηφίας - δεν θέλει μυαλό, με απλά μαθηματικά το βρίσκεις. Καταλαβαίνω φυσικά πως είναι δυνατόν περίπου το 25% του λαού να μην εκπροσωπείται από κανένα κόμμα (αλλά από ένα νόμισμα...), αλλά δεν καταλαβαίνω πως είναι δυνατόν αυτό το ποσοστό, στο βωμό της αξιοπρέπειας ή της απλής ιδιωτικής αδιαφορίας, να αποδέχεται μοιρολατρικά την εκάστοτε πλειοψηφούσα γνώμη. Εξακολουθώ να πιστεύω πως η ουσιαστική μετατροπή ψήφων αποδικομασίας σε λευκά-άκυρα-απών αποτελεί μεγάλη σπατάλη για μια κοινωνία βασισμένη στα εκλεγμένα κέντρα εξουσία.
Το ίδιο πιστεύει και ο Καραμανλής εκ Ραφήνας. Δεν είναι τυχαίο που η προεκλογική καμπάνια της ΝΔ προσπαθεί να περάσει το μύνημα της συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία, όπως δεν ήταν και τυχαίες οι περιοδείες του στη Ν. Ζηλανδία και Αυστραλία. Σαν εκπαιδευτής ποντικίων, έκανε άνοιγμα σε όλο το κοινωνικό φάσμα και ιδιαίτερα στους λεγόμενους αναποφάσιστους, χρησιμοποιώντας προσεκτική φρασεολογία διαλάλησε πως αυτοί θα κάνουν τη διαφορά. Πως το πέτυχε αυτό ο μαθητευόμενος του Brown; Η επανάληψη της φράσης 'ισχυρή πλειοψηφία' και ο συνδιασμός της με τις περίφημες μετταρυθμίσεις για να διώξει το φάσμα της μη αυτοδυναμίας, εκβιάζοντας την ψήφο με αντάλλαγμα την πολιτική σταθερότητα. Και ποιοί θα πετύχουν την πολιτική σταθερότητα, τις μεταρυθμίσεις και τον δύσκολο προϋπολογισμό; Μα φυσικά οι αναποφάσιστοι και οι απόντες. Πες σε κάποιον πως μπορεί να κάνει κάτι, και αυτός θα το κάνει. Κι ο λόγος πλαισιώνεται λογικά και από την κατάλληλη διαφήμιση, το λεγόμενο ίματζ. Δεν εννοώ φυσικά τα τρισάθλια τηλεοπτικά σποτάκια, αλλά τον ίδιο τον πρωθυπουργό και πάλι. Οι κινήσεις των χεριών του, η σπάνια εμφάνιση του χωρίς γραβάτα εν μέσω θέρους, και η άνεσή του είναι η καλύτερη διαφήμιση για αυτό συνοθύλευμα ιδεολογιών και αρπαχτών που λέγεται Νέα Δημοκρατία (το άλλο λέγεται Πα-Θ-οΚ). Ειδικότερα η άνεση. Ο Κ. Καραμανλής δεν δουλεύει, έχει μια όμορφη γυναίκα, 2 χαριτωμένα παιδάκια, σπίτι στη Ραφήνα και είναι ο Πρωθυπουργός της χώρας. Είναι το όνειρο του καθενός μας, όπως ήταν κάποτε ο Αντρέας που μετέτρεψε την απιστία από θέμα τραγωδίας σε εθνικό σπορ. Αμίμητο παράδειγμα της άνεσης, ήταν όταν βγήκε να μας ανακοινώσει την παραίτηση του Τσιτούρ (υπουργός με 2 παραιτήσεις σε μια θητεία παρακαλώ), με το προφίλ του καλού πατερούλη μιλώντας για τη δεύσμευση που είχε αναλάβει η κυβέρνησή του κατά της διαφθοράς. Ο Στάλιν θα ήταν υπερήφανος. Όντως οι εκλογές θα γίνουν στην ώρα τους. Στη δικιά του ώρα, και για αυτό θα κερδίσει. Με πικρία το συνειδητοποιώ.
Αλλά επιστρέφω στο λευκό-άκυρο-απών. Τρώγομαι να υπερασπιστώ τα μικρά σε ψήφους κόμματα, που ζητούν το χτύπημα στο δικομματισμό, να ορματιστώ τη συγκυρία μιας πεντακομματικής βουλής και το υγρό όνειρο της μη αυτοδυναμίας. Θέλω να πυκνώσω το εσωστρεφές μου κείμενο με παραγράφους για τη κοινωνία των πολιτών, την ενεργή συμμετοχή σε ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα, την αποκύρρηξη του διχασμού, την ισότητα των απόψεων, την απλή αναλογική. Αλλά μετά θυμάμαι την αξιοπρέπεια. Δεν μπορώ να σκεφτώ άλλη έννοια -και για αυτό την επαναλαμβάνω- που να προστατεύει το συνειδητό λευκό-άκυρο-απών. Το πολίτευμα και ο όποιος κοινωνικός πολιτισμός μας όχι μόνο μας προστατεύει για τις επιλογές μας αλλά και μας εξοπλίζει με την ευθύνη των πράξεών μας. Σίγουρα η εμμονή μας με 2 φιλελεύθερα δεξιά κόματα τροφοδοτεί τη στασιμότητα, την διαφθορά, την εξαθλίωση της κοινωνικής συνοχής και της απαξίωσης της πολιτείας και των θεσμών. Όμως παραμένει η επιλογή μας, και είναι σφάλμα να επιρρίπτονται ευθύνες σε μια μερίδα των ψηφοφόρων για αυτό το αποτέλεσμα και την ιδεολογική ομηρία, παρόλω που το εκλογικό σύστημα σε αυτό ακριβώς αποσκοπεί. Όπως είναι εξίσου σφάλμα να μεταφέρουμε το βάρος των ευθυνών στους εκπροσώπους της πολιτικής ζωής τους οποίους εμείς τοποθετούμε και εμείς συντηρούμε. Είπαμε. Τους εκλέγουμε και μας πηδάνε. Και μας αρέσει. Γιατί έτσι έχουμε προγραμματιστεί.